Nghề làm chổi thủ công là một phần văn hóa truyền thống Việt Nam, phản ánh sự khéo léo và sáng tạo của người dân qua việc tận dụng nguyên liệu thiên nhiên như chít, đót, rơm, sậy, hoặc lá dừa. Quy trình làm chổi đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và kỹ năng được truyền qua nhiều thế hệ. Dưới đây là mô tả chi tiết về quy trình làm chổi truyền thống, lấy ví dụ từ các làng nghề tiêu biểu như Thổ Hà (Bắc Giang), Phổ Phong (Quảng Ngãi), và Phú Bình (An Giang).
Bài viết được cung cấp bởi Chổi và Dụng Cụ Vệ Sinh Bông May. Chúng tôi chuyên cung cấp chổi cán nhựa giá sỉ, xuất hóa đơn VAT, giao hàng tận nơi và bảo hành dài.
1. Thu hoạch nguyên liệu
Nguyên liệu làm chổi phụ thuộc vào đặc trưng vùng miền, nhưng phổ biến nhất là cây chít, đót, rơm, sậy, hoặc lá dừa.
- Cây chít (miền Bắc, ví dụ: Thổ Hà, Bắc Giang): Người dân lên vùng đồi núi vào mùa khô (tháng 10-12) để cắt cây chít. Chỉ chọn những cây già, sợi dài, dai, không bị sâu mọt. Chít được cắt sát gốc, bó thành từng bó lớn và vận chuyển về làng.
- Cây đót (miền Trung, ví dụ: Phổ Phong, Quảng Ngãi): Đót mọc ở vùng núi hoặc đồng bằng ven biển. Người dân thu hoạch vào mùa khô, chọn cây có thân mảnh, sợi dài, màu vàng nhạt. Đót được cắt, làm sạch rễ và lá thừa ngay tại chỗ.
- Sậy hoặc lá dừa (miền Nam, ví dụ: Phú Bình, An Giang): Sậy được thu hoạch trong mùa nước nổi, còn lá dừa (cọng lá hoặc lá dừa nước) lấy từ các vườn dừa ở Đồng bằng sông Cửu Long. Nguyên liệu được chọn phải tươi, không gãy nát.
Sau khi thu hoạch, nguyên liệu được phơi khô tự nhiên dưới nắng trong 2-3 ngày để đạt độ dai và loại bỏ độ ẩm, tránh mốc.
2. Xử lý nguyên liệu
Giai đoạn này nhằm làm sạch và chuẩn hóa nguyên liệu trước khi bó chổi.
- Phân loại: Nguyên liệu được phân loại theo độ dài, độ dày và chất lượng. Ví dụ, chít hoặc đót dài dùng cho chổi lớn (quét sân), còn sợi ngắn dùng cho chổi nhỏ (quét nhà).
- Làm sạch:
- Đối với chít và đót, người dân dùng dao nhỏ gọt bỏ phần vỏ cứng hoặc lá thừa, chỉ giữ lại sợi mềm, dai.
- Rơm (như ở Đông Cứu, Hà Nội) được chọn từ rơm nếp, làm sạch bụi và tạp chất, đôi khi ngâm nước để tăng độ mềm.
- Lá dừa hoặc sậy được cắt thành đoạn đều, loại bỏ phần hư hỏng.
- Chải sợi: Sợi chít hoặc đót được chải bằng lược thô để loại bỏ vụn nhỏ, đảm bảo sợi mịn và đồng đều. Ở một số nơi như Phú Bình (An Giang), máy móc đơn giản được dùng để chải sợi, tiết kiệm thời gian.
3. Bó chổi
Đây là công đoạn chính, đòi hỏi kỹ năng cao để tạo ra cây chổi chắc chắn, thẩm mỹ.
- Chuẩn bị cán chổi:
- Ở miền Bắc, cán chổi thường làm từ tre, được vót nhẵn và phơi khô để chống mối mọt.
- Ở miền Nam, cán có thể làm từ gỗ hoặc nhựa tái chế để giảm chi phí.
- Cán được cắt thành độ dài phù hợp (thường 80-120 cm) tùy loại chổi.
- Bó sợi:
- Sợi chít, đót, hoặc sậy được chia thành từng bó nhỏ (khoảng 50-100 sợi), xếp đều quanh đầu cán.
- Dùng dây lạt tre, dây đay, hoặc dây nylon để buộc chặt sợi vào cán. Ở làng Thổ Hà, nghệ nhân thường buộc hai lớp dây để tăng độ chắc chắn.
- Một số làng như Phổ Phong (Quảng Ngãi) dùng kỹ thuật đan lạt tre phức tạp để tạo hình chổi đẹp mắt.
- Tạo hình chổi:
- Phần đầu chổi được cắt tỉa gọn gàng bằng dao sắc hoặc kéo lớn, đảm bảo các sợi đều nhau.
- Chổi được ép chặt bằng tay hoặc khuôn gỗ để tạo độ phẳng, giúp quét hiệu quả hơn.
4. Kiểm tra và hoàn thiện
- Kiểm tra chất lượng: Chổi được kiểm tra độ chắc chắn của phần buộc, độ bền của cán, và khả năng quét. Một cây chổi tốt phải có sợi đều, không bung khi sử dụng mạnh.
- Trang trí (nếu có): Ở một số làng như Bình An (Đồng Tháp), chổi lông gà được nhuộm màu hoặc buộc thêm dây trang trí để tăng tính thẩm mỹ.
- Đóng gói: Chổi được bó thành từng chục (10-12 cây) và đóng gói bằng bao tải hoặc màng nhựa để vận chuyển. Ở các làng nghề lớn như Tân Thành Đông (Trà Vinh), máy đóng gói hiện đại được sử dụng để tăng năng suất.
5. Phân phối và tiêu thụ
- Thị trường nội địa: Chổi được bán tại các chợ địa phương, siêu thị, hoặc qua các kênh thương mại điện tử. Ví dụ, chổi đót Phổ Phong (Quảng Ngãi) có mặt ở nhiều tỉnh miền Trung và miền Bắc.
- Xuất khẩu: Một số làng như Phú Bình (An Giang) và Phổ Phong xuất khẩu chổi sang Campuchia, Thái Lan, Singapore, đáp ứng nhu cầu quốc tế về sản phẩm thủ công thân thiện môi trường.
- Du lịch trải nghiệm: Nhiều làng nghề kết hợp du lịch, cho phép khách tham quan học cách bó chổi, như ở Quảng Phong (Quảng Bình) hoặc Vĩnh Hựu (Tiền Giang).
Đặc điểm nổi bật
- Thủ công và thân thiện môi trường: Hầu hết các công đoạn đều làm bằng tay, sử dụng nguyên liệu tự nhiên, ít gây ô nhiễm.
- Tính vùng miền: Miền Bắc chuộng chổi chít/rơm, miền Trung nổi bật với chổi đót, còn miền Nam sáng tạo với chổi lá dừa và lông gà.
- Kinh tế và văn hóa: Nghề làm chổi không chỉ tạo thu nhập (3-7 triệu đồng/tháng ở Phổ Phong) mà còn bảo tồn văn hóa làng quê, đặc biệt qua các lễ hội làng nghề.
Kết luận
Quy trình làm chổi truyền thống là sự kết hợp giữa lao động chân tay, kỹ năng thủ công và sự sáng tạo của người dân Việt Nam. Từ việc thu hoạch nguyên liệu tự nhiên đến bó chổi tỉ mỉ, mỗi cây chổi là kết tinh của sự kiên nhẫn và tâm huyết. Nếu có cơ hội, hãy ghé thăm các làng nghề như Thổ Hà, Phổ Phong, hoặc Phú Bình để tận mắt chứng kiến quy trình này và mang về những cây chổi đậm chất Việt.