Hãy tưởng tượng: bạn đang lướt xe máy trên con đường đỏ giữa cánh đồng lúa chín vàng Ninh Thuận, gió Lào nóng rát mang theo mùi đất nung thoang thoảng. Bất chợt, khói trắng uốn lượn vẽ lên nền trời xanh thẳm, dẫn lối đến một xóm nhỏ nép mình bên sông Quao – làng gốm Bàu Trúc. Cách Phan Rang chỉ mười cây số về Tây Bắc, nơi đây từng là vùng ao hồ (bàu) um tùm rừng trúc, nay đã hóa thành “thánh địa” của những bàn tay phụ nữ Chăm biến đất sét thành thơ. Mỗi buổi bình minh, mặt trời vừa nhô khỏi đồi cát thì tiếng cười giòn tan đã vang lên từ những mái nhà tranh, hòa cùng tiếng lò nung rít lửa – bản giao hưởng nghìn năm không lời.
Bài viết được cung cấp bởi Chổi và Dụng Cụ Vệ Sinh Bông May. Chúng tôi chuyên cung cấp chổi đót quét nhà giá sỉ, xuất hóa đơn VAT, giao hàng tận nơi và bảo hành dài.
Hồn cốt Chăm Pa trong từng mạch đất
Bàu Trúc không sinh ra từ hư không. Từ thế kỷ thứ tư, khi vương quốc Chăm Pa còn rực rỡ với tháp Po Klong Garai và Po Rome, nghề gốm đã len lỏi vào máu thịt người Raglai. Đến thời vua Chế Bồng Nga thế kỷ mười bốn, làng chính thức thành hình – một “xưởng gốm sống” giữa sa mạc. Gốm nơi đây không chỉ là nồi niêu, bình vôi hay chum nước; chúng là vật thiêng trong lễ Kate (lễ hội lớn nhất của người Chăm), là lời cầu mưa thuận gió hòa gửi đến thần Po Inư Nagar. Mỗi họa tiết xoắn ốc trên thân bình là ký ức về những con sóng Ấn Độ Dương, mỗi vết nứt tự nhiên sau lò nung lại giống như nếp nhăn thời gian trên khuôn mặt các cụ bà – đẹp đẽ, chân thực, không cần son phấn.
Vũ điệu đất sét
Quên bàn xoay điện, quên men sứ Trung Quốc đi. Ở Bàu Trúc, đất sét được “mời” về nhà bằng đôi chân trần của phụ nữ. Họ đào đất đỏ mịn từ lòng sông Quao – loại đất bazan giàu khoáng, tự nhiên như sữa mẹ. Nhào bột là một nghi thức: đôi chân khỏe mạnh đạp nhuyễn đất với nước suối trong chậu sành cũ, tiếng “phạch phạch” như nhịp trống ginang trong lễ hội. Rồi họ ngồi bệt xuống nền đất mát, dùng dây lưng da bò quấn quanh khối đất, kéo lên thành hình bình, chậu, tượng thần – chỉ bằng tay, que tre và hơi thở. Không thước kẻ, không khuôn mẫu, chỉ có linh tính và kinh nghiệm truyền từ mẹ sang con. Sau ba ngày phơi nắng gió, sản phẩm được xếp vào lò đất lộ thiên, chất đầy củi tre, rơm rạ. Lửa bùng lên suốt đêm, nhiệt độ chạm 900°C, khói trắng cuồn cuộn bay như rồng cuốn. Sáng hôm sau, khi lò nguội, những chiếc bình đỏ au hiện ra – mịn như da em bé, bền như đá núi, không một giọt men hóa học. Giá khởi điểm chỉ 50.000 đồng cho một ly trà nhỏ xinh, nhưng một bình cổ họa tiết thần Shiva có thể lên tới vài triệu – món quà hoàn hảo để kể chuyện Chăm Pa trong ngôi nhà hiện đại của bạn.
Những người phụ nữ “phù thuật sư” của đất
Đi giữa làng, bạn sẽ thấy cụ bà Đặng Thị Lâu, 82 tuổi, vẫn ngồi xoay đất mỗi sớm mai, đôi mắt cười tít sau làn khói lò. Bà kể: “Ngày xưa, làm gốm để cúng thần, giờ làm để nuôi cháu ăn học Sài Gòn”. Bên cạnh, cô gái trẻ Inrasara Thị Minh, 25 tuổi, vừa nhào đất vừa livestream trên TikTok, họa tiết Chăm cổ kết hợp với hoa văn trừu tượng hiện đại. Đàn ông trong làng không “đụng” đến khâu tạo hình – họ chỉ đào đất, chặt củi, nung lò và chở gốm ra chợ Phan Rang. Nhờ du lịch bùng nổ, năm 2023 làng xuất khẩu hơn 5.000 sản phẩm sang Đức, Pháp, Nhật Bản, mang về hàng chục tỷ đồng. Từ di sản tưởng chừng lụi tàn, Bàu Trúc giờ là “startup gốm” giữa sa mạc – bằng chứng rằng văn hóa có thể sống khỏe trong thời 4.0.
Một ngày đắm mình trong hương lò nung
Khởi hành từ Phan Rang lúc 7h sáng, bạn chỉ mất 15 phút xe máy dọc quốc lộ 1A, rẽ vào Ninh Phước là đến nơi. Xe buýt tuyến 318 giá 20.000 đồng cũng là lựa chọn thú vị để ngắm đồng lúa. Nhiều tour ghép làng gốm với tháp Po Klong Garai chỉ 350.000-550.000 đồng/người, bao gồm hướng dẫn viên nói tiếng Chăm.
- 8h: Ghé nhà trưng bày miễn phí của nghệ nhân Đặng Văn Phú – bảo tàng mini với hơn 200 hiện vật từ thời Chăm Pa.
- 9h: Bước vào xưởng mở, xem phụ nữ “nhảy múa” với đất sét; chụp ảnh bên lò nung khói trắng bay như mây.
- 10h: Trải nghiệm tự tay làm gốm (120.000 đồng) – nhào đất, kéo bình, khắc họa tiết, mang về sản phẩm “xấu xí nhưng độc nhất vô nhị”.
- 12h: Thưởng thức cơm lam ống tre, thịt dê nướng sa mạc và nước mắm nhĩ Chăm tại quán cô Tư cuối làng (60.000 đồng/người).
- 14h: Dạo chợ gốm ven sông, mặc cả từ bình mini đến tượng thần Ganesha, giá giảm 20% nếu mua trên 5 món.
- 16h: Ghé suối Moọc cách 3km tắm mát, hoặc về Phan Rang ngắm hoàng hôn trên đồi cát Nam Cương.
Mẹo vàng: Đi mùa khô (tháng 2-8) để tránh mưa bất chợt; mang nón lá, kem chống nắng và một chai nước lớn – Ninh Thuận nắng như thiêu đốt.
Mang về một mảnh hồn Chăm Pa
Bàu Trúc không phải bảo tàng chết. Đó là nơi đất sét hát ru, lửa kể chuyện, và phụ nữ cười vang giữa khói trắng. Mua một chiếc bình nhỏ, bạn không chỉ sở hữu đồ thủ công – bạn mang về một câu chuyện nghìn năm, một lời chúc phúc từ thần Po Inư Nagar, một nụ cười của cụ bà 82 tuổi vẫn ngồi xoay đất mỗi sớm mai. Hãy đến, để đôi tay bạn nhuốm đỏ đất bazan, để trái tim bạn rung lên theo nhịp lò nung, và để Ninh Thuận kể bạn nghe: văn hóa không bao giờ chết, chỉ cần có người sẵn lòng lắng nghe.